نخستين بار در قانون نظام معماري و ساختماني مصوب سال 1352 ( اصلاحي سال 1356 ) ، تاسيس دو سازمان به نام هاي سازمان نظام مهندسان معمار و شهرساز و سازمان نظام مهندسان ساختمان و تاسيسات پيش بيني شد .
سازمان نظام مهندسان معمار و شهرساز رعايت اصول معماري و شهرسازي و ايجاد امكانات و تسهيلات براي بالا بردن سطح و كيفيت كار اشخاصي بود كه امر تهيه و نظارت و اجراي طرح هاي ساختماني و شهرسازي را به عهده داشتند و هدف سازمان نظام مهندسي ساختمان و تاسيسات رعايت اصول مهندسي در امور محاسبات و اجراي ساختمان و تاسيسات و ساير رشته هاي مربوط و ايجاد امكانات و تسهيلات براي بهبود كيفيت كار اشخاصي بود كه امور مزبور را به عهده داشتند .
قانون آزمايش نظام مهندسي ساختمان در سال 1371 به جاي دو سازمان فوق ، سازمان واحدي تحت نام نظام مهندسي ساختمان پيش بيني شد كه اين امر در قانون نظام مهندسي و كنترل ساختمان مصوب سال 1374 نيز به قوت خود باقي ماند . ماده 3 قانون اخير ، اشعار مي دارد :
براي تامين مشاركت هر چه وسيعتر مهندسان در انتظام امور حرفه اي خود و تحقق اهداف اين قانون در سطح كشور سازمان نظام مهندسي ساختمان …تشكيل مي شود .
نظام مهندسي ساختمان داراي واحد هاي استاني است و از نظر حقوقي هر سازمان استاني داراي شخصيت مستقل است . اركان سازمان عبارت است از سازمان استان ها ، هيات عمومي سازمان ، شوراي مركزي ، رئيس سازمان و شوراي انتظامي .
تشكيل سازمان استان وجود حداقل 50 نفر داوطلب عضويت از بين مهندسان حوزه آن استان كه داراي مدرك مهندسي در رشته هاي اصلي مهندسي شامل معماري ، عمران ، تاسيسات مكانيكي ، تاسيسات برقي ، شهرسازي ، نقشه برداري و ترافيك باشند ، ضروري است .
سازمان استان داراي مجمع عمومي ، هيات مديره ، شوراي انتظامي و بازرسان است .
اهم فعاليت و اختيارات هيات مديره كه در واقع وظايف سازمان محسوب مي شود ، به شرح زير است :
1- برنامه ريزي در جهت تقويت و توسعه فرهنگ و ارزش هاي اسلامي در معماري و شهرسازي .
2- برنامه ريزي به منظور رشد و اعتلاي حرفه هاي مهندسي و ساختمان و مشاغل مربوط به آن.
3- همكاري با مراجع مسوول در امر كنترل ساختمان از قبيل اجراي دقيق و صحيح مقررات ملي ساختمان و ضوابط طرح هاي جامع و تفصيلي و هادي در شهرها توسط اعضاي سازمان حسب در خواست
4- نظارت بر حسن انجام خدمات مهندسي توسط اشخاص حقيقي و حقوقي در طرح ها و فعاليت هاي غير دولتي در حوزه استان تعقيب متخلفان از طريق مراجع قانوني ذيصلاح .
5- مشاركت در امر ارزشيابي و تعيين صلاحيت و ظرفيت اشتغال به كار شاغلان در امور فني مربوط به فعاليت هاي حوزه هاي مشمول اين قانون .
6- دفاع از حقوق اجتماعي و حيثيت حرفه اي اعضا و تشويق و حمايت از فعاليت هاي با ارزش و برگزاري مسابقات حرفه اي و تخصصي و معرفي طرح هاي ارزشمند .
7- تنظيم روابط بين صاحبان حرفه هاي مهندسي ساختمان كارفرمايان و كمك به مراجع مسوول در بخش ساختمان و شهرسازي در زمينه ارجاع مناسب كارها به صاحبان صلاحيت و جلوگيري از مداخله اشخاص فاقد صلاحيت در امور فني .
8- كمك به ترويج اصول صحيح مهندسي و معماري و همكاري با وزارت مسكن و شهرسازي و شهرداري ها در زمينه كنترل ساختمان و اجراي طرح هاي ياد شده با استفاده از خدمات اعضاي سازمان استان .
9- كمك به ارتقاي كيفيت طرحهاي ساختماني ، عمراني و شهرسازي در محدوده استان و ارائه گزارش بر حسب در خواست شركت در كميسيون ها و شوراهاي تصميم گيري در مورد اين گونه طرح ها همكاري با وزارت مسكن و شهرسازي و شهرداري ها در زمينه كنترل ساختمان و اجراي طرح هاي ياد شده با استفاده از خدمات اعضاي سازمان استان .
10- ارائه خدمات كارشناسي فني به مراجع قضايي و قبول داوري در اختلافاتي كه داراي ماهيت فني است .
11- همكاري با مراجع استان در هنگام بروز سوانح و بلاياي طبيعي .
12- تاييد ترازنامه سازمان و ارائه آن به مجمع عمومي .
13- معرفي نماينده هيات مديره سازمان استان جهت عضويت در كميسيون هاي حل اختلاف مالياتي در رسيدگي و تشخيص ماليات فني و مهندسي اعضاي سازمان .
14- تهيه و تنظيم مباني قيمت گذاري خدمات مهندسي در استان و پيشنهاد به وزارت مسكن و شهرسازي .
15- ساير مواردي كه در آيين نامه اجرايي قانون نظام مهندسي و كنترل ساختمان تعيين شده است هر سازمان استان داراي يك شوراي انتظامي متشكل از يك نفر حقوقدان به معرفي رييس دادگستري استان در دو تا چهار نفر مهندس خوشنام كه به معرفي هيات مديره با حكم شوراي مركزي سازمان نظام مهندسي ساختمان براي مدت 3 سال منصوب مي شوند ، خواهد بود .
هر سازمان استان حسب مورد داراي يك يا چند بازرس مي باشد كه موظفند در چارچوب قانون رسيدگي و گزارش هاي لازم را جهت ارائه به مجمع عمومي تهيه نمايند و نيز تمامي وظايف و اختياراتي را كه به موجب قوانين و مقررات عمومي به عهده بازرس محول است انجام دهند .
به منظور هماهنگي در امور سازمان هاي استان هيات عمومي سازمان نظام مهندسي ساختمان از كليه اعضاي اصلي هيات مديره سازمان هاي استان در سطح كشور تشكيل مي‌شود .شوراي مركزي متشكل از 25 نفر عضو اصلي و 7 نفر عضو علي البدل از بين دو برابر اعضاي سازمان هيئت مديره كه توسط هيات عمومي ، انتخاب و به وزير مسكن معرفي مي شوند توسط وزير مسكن و شهرسازي براي مدت 3 سال انتخاب مي شوند .
شوراي مركزي براي تعيين رئيس شورا سه نفر را به وزير مسكن و شهرسازي پيشنهاد مي كند و وزير ياد شده يك نفر را به عنوان رئيس سازمان نيز محسوب مي‌شود . جهت صدور حكم به رئيس جمهور معرفي مي نمايد .
در حال حاضر كليه اركان سازمان نظام مهندسي ساختمان در سطح استان ها و در سطح كشور شكل گرفته است و با حدود یکصد و پنجاه هزار نفر عضو ، فعاليت خود را به انجام مي رساند .